İsveç tarım toplumundan kentlere; Sekizinci yazı

Değerli İzleyici,

1800 başlarından 1870’lere gelinceye kadar İsveç’te iki milyon nüfus artışı var. Üç neden ileri sürülür. Savaşsız dönem, salgın/bulaşıcı hastalıklara karşı aşılar ve patates. Tarımda daha verimli metotları kullanmaya başlayan çiftçiler, patates üretimini artırdılar ve bu durum, açlıkla başı dertte olan kırlarda topraksız en yoksul (topraksız tarım işçileri) kesimlerin daha iyi beslenmelerine yaradı. Bunlarla birlikte ortalama yaşam süresi uzadı, çocuk ölümleri oranı düştü, doğum oranları çok arttı. Toplumdaki bu nüfus artışı, yedeğinde kırlardan kentlere yoğun nüfus hareketleri yarattı.

Kentlerdeki fabrikalar göç dalgalarıyla gelen tüm işsizleri istihdam edemedi. Kentlerde ortaya çıkan sağlıksız koşullar işsizleri vurdu. Bunların bir bölümü, örneğin 1850/1930 yılları arasında 1,2 milyon İsveçli Amerika’ya dışgöç yaptı. Şimdi, o yıllarda yaşayan bir işçi ailesinin tek odalı konutuna doğru yürüyoruz.

Yuvarlak taşların üzerine basarak önümüze çıkan tahta merdivenlerden tırmandık. Tek odalı işçi konutuna girmeden önce çamaşırların asıldığı çatı içi holden geçtik. İçeriye girer girmez iyi bir düzenleme ile hatta bir lüks görüntü ile karşılaştık. Genç, sarışın bir bayan gülümseyerek bakıyordu. ‘Hoş geldiniz,’dedi.
Otuz metrekare büyüklüğünde bu konutun içindeki eşyalar yüz yıl öncesine tarihlenmiş gibiydi. İkinci elden aldığım iskemlenin bir benzeri, bir pencere kenarına konulmuş, üzerinde kitap ve gazete olan bir masanın yanında duruyordu ve bunu görünce, ‘benim iskemle’ diye bir ünlem verdim.Bir an gülümsedi. Yumuşak bir sesle; ‘Burası bir işçi konutudur,’ dedi. Girişte sol yanda iki kişilik bir karyola vardı. Oraya döndüm. Odayı çepeçevre gözlerimle taradım, karşı penceredeki dikiş makinesinin üstünde dikilmekte olan kumaşları ve üstünde bezemelerle yandaki dolabın hemen önünde, yerdeki şilteyi ve yuvarlak masanın öte tarafındaki divanda uyuyan kişiyi gördüm.
‘Kalabalık nüfus nedeniyle yerde yatanlar olur,’ diyen sarışın bayan düşüncelerimi okudu.

Konuşmasını sürdürdü; ‘Bu konut İsveç’te bir işçi ailesinin 1800'lerin sonlarında nasıl bir evde yaşadığını gösteriyor,’ dedi. 'O yıllarda kentlere akın halinde gelen göçlerle ev/konut sıkıntısı yaşandı ve zorunluluk nedeniyle burada gördüğünüz gibi bazı kişiler yerde uyudu. O yıllarda insanlar çok daha kötü yerlerde yaşadılar, tüberküloz gibi salgın hastalıklardan ötürü binlerce insan öldü.’
Biraz sonra bu işçi konutunun Kuzey'e açık pencere yanındaki, kitap ve eski bir gazete olan masada karşı karşıya oturmuş, Bayan Karin ile sohbet ederken buldum kendimi. Eliyle girişteki sağ taraftaki sobayı gösterdi; ‘işte orada yemek pişer ve ısıtma ve gördüğünüz gibi çamaşırlar da orada kuruyor,’ dedi. 1800’lerin sonlarında işsizlerin, kırlardan kentlere akan binlerce insanın Stockholm’de karşılaştıkları zorlu koşulları gözlerimin önüne getirdim bir an...

'Sizin rolünüz,' dedim. 'Rol mü yapıyorsunuz? Bu işçinin...’

'Min rol!’ Gümlümsedi! ‘Ja,’ dedi, burnunun ucuyla yatan kişiyi gösterdi; ‘Ja, min rol bu işçinin zavallı karısıyım.'

Tekin SonMez

Stockholm modern bir müze kenttir; Yedinci yazı

Değerli İzleyici,

Uzaktan gördüğünüzde pek bir şeye benzetmeyebilirsiniz. Olsa olsa ‘işte bir ev, belki orta halli bir tecimerin yazlık konutudur,’ der ve geçersiniz. Yapının önünde bir veranda gibi açık alanda bir an öne bakınca Stockholm/Güney yakası görünür karşıda. Bu denli boş bir toprakta ‘neden,’ diye bir an soru simgeleriyle ileri geri yürüdüğünüzü düşündüğünüzü de seçenek sayalım burada.

Neden? Şundan! Genelde bugünkü ‘global’ işadamları için, o veranda gibi açılan yere görkemli bir gökdelen kondurmak ‘yerinde olur,’ belki de. Durum böyle değildir. Bir öndeki yazıda; ‘İsveç/İskandinavya karakteri gösteriş düşkünlüğünden uzaktır,’ dedim. Özel kişileri ayırırsak bu genel bir tutumdur, İsveç için‘övgü’değildir.

Bir de tanıtım söz konusu ise; ‘görülmesi gerekenlerin yalın içeriği bozulmadan dosduğru sunulur,’ derim. Kaldı ki Stockholm çağcıl, modern bir Başkenttir. Ülkenin geçmişi yabancı gezginlere gösterilirken, ihtişamlı saraylarla yetinmezler, korkuya ve ürküye kapılmadan işçi tarihi, işçilerin günlük yaşamları da sosyal evrilme zinciri içinde verilir. Çünkü bu kent çağcıl efsanelerle iç içe yaşar fakat, bununla birlikte sanal bir yanılsamalar kenti de değildir.

Bu veranda kumsalını yürüyerek içeriye girmeden önce merdivenler, iki sütunlu kapı ilgimi çekti. Bu konutlar bana çalışma odasını düşündürür. Hiç bir yere bakmadan dağınık izlenimlerle sol koridora daldım. Solda ilk kapı beni kitaplarla sırdaş, şömineli bir odaya geçirdi ki hemen orada sağ yana açılan ikinci bir kapı ile duraksadım.

Bu ikinci odada yazı masası, zihinsel algı olarak beni yakaladı. Üzerinde kuğu tüyü ile yarım yazılmış, simgesel bir mektup duruyordu. Mektup beni daha da çekti. Kırmızı mühürlü iki mektup, bir kitap, iki mum ve sol başta mühür gözüme ilişti. Bir süre kendimi iyi denetleyerek illüzyona kapılmadan orada biraz durdum. Bu masanın üç yüzyıldır yaşıyor olduğunu sonradan öğrendim.

Yalınlığı ile bu İsveçli bir aristokratın yazı masası idi. Bir ‘Lord’, Burjuva Sınıfı’nın da üstündeki hiyerarşik konumu ile bir ‘soylu’ burada yazmış. Hayır, tarihsel düzenekte bizdeki bugün yaşayan ‘feodal ağa,’ tipolojisi açısından ona bakmayalım. Köleleri olan ‘Feodal Kral’ değildi belki de ilkel üretim düzeyinde işçileri olan demir madeni işletiyordu.

Burjuva Sınıfı’nın güçlenmesi ile yavaş yavaş yer değiştiren ‘soyluluk’, bu aile ile dört kuşak yaşam belgeleri Skansen’de sergileniyor. Evet, Anvers Hennerstedt (1640-1717) ve kalıtlarının korunduğu ve mirasçılarının yaşadığı ‘Skogaholms Herrgordsbyggnad’ adlı ile bugün izleyiciye sunulan konut burası, evet. Bu konuyu sürdüreceğim.

Tekin SonMez

Skansen, minyatür bir İsveç gibidir; Altıncı yazı

Değerli İzleyici,
Elinizdeki minik bir tanıtım broşüründe; “Skansen, minyatür bir İsveç gibidir,” tümcesini görürsünüz. İsveç’i görme açısından dağınık izlenimlerle mutlu olanlar için bu tanıtım yeterlidir.

Fakat öteki bir açıdan yeterli değildir İsveç için. İsveç bir Skansen değildir hiç! Bununla birlikte Skansen’e gittiniz. Giriş terminalindeki boşlukta gördükleriniz ‘muhteşem’ bir karşılama anlamı içermedi. Genel İsveçli, daha özü İskandnavyalı karakteri gösteriş düşkünlüğünden uzaktır. Görülmesi gerekenlerin yalın içeriği bozulmadan dosduğru sunulur gelen her izleyiciye.

Daha doğrusu, temel olan, verilmek istenen nesnel durumdaki doğal güzellik bozulacak ise gerektiği zaman abartı gibi algılanacak tanımlardan kaçınır İsveç; genel kimlik, kişilik budur.

Skansen de ise bu olgu, daha özenle yerli yerini bulur. Abartı gerekmez isveç’de. İzleyicinin ne aradığı da önemli değildir. İzleyicinin illa da hoşnut olması beklenmez, herhangi zorlama gösteriş düşkünlükleri sergilenerek. ‘Çalım atmak’ bir sunum söz konusu ise, kimse başvurmaz buna. Doğaçtan izlenimler kişinin algı performansına bırakılır. Kişinin/bireyin arkaplanında ne varsa, İsveç üzerine daha önceden oluşan yargı/önyargı umursanmaz.

Evet, Skansen’den içeri girdiniz yürüyen merdivenlerle yukarı çıktınız. İlk bakışta burada hayranlık duygularınızı gıdıklayan görüntüler yoktur.

Önde açılan geniş platformda her izleyici için olağan Stockholm ile yüzyüze gelirsiniz. Gösteriş budalalığının olmadığı İsveç ya da İskandnavya tavrıdır bir bakıma bu da. Çocuk, erişkin, ergen, erkek, kadın, yaşlı kim olusa olsun bu bir olgudur.

Sağ yöne ya da sol yöne nasıl dilerseniz öyle yürüyün. İzleyicilerin yarıya yakınını da çocuklar hatta arabaları ile getirilen bebeler olarak gördünüz. Dedim ya, önkoşul olarak, ‘İsveç duyarlığına, zevkine’ uzak ve kapalı iseniz ya; ‘geldik, para da ödedik, sağa sola biraz bakalım,’ der rastlantısal devinimlere kendinizi bırakır yürürsünüz.Ya da; bu noktadan sonra ya sıkılıp hemen aşağıdaki bir lokantaya iner ve çene çalarak yemeye içmeye başlayabilirsiniz. Seçenek sizindir! Özel bir yanılsama peşinde mi oraya gittiniz?

Ben size soruyorum! Siz de bana soruyorsunuz! Böyle ise, kazananları ve yitirenleri bana soracak olusanız derim ki;

Tez elden sıkılanlar, ve aşağı inerek verdikleri giriş ücretini de umursamayanlar, yitirirler. Hiç de önbilgisi olmadığı halde; ‘geldik.. sağa sola biraz bakalım,’ diyerek izlemeyi kırık dökük olsa bile.. evet olsa bile.. sürdürenler, kazanır.

Skansen, önyargılarla olsun yola çıkanlar için sırlarını ve yalın/doğaçtan güzelliklerini açıp göstermez.

Evet, illüzyona yol açan öge kullanımı yoktur ve bu genel İsveçli tavrıdır. İster İşçi Sınıfı, aristokrat, ya burjuva zevki olsun sergilenen, göz boyama niyeti aramayın; yanıltma payı sıfırdır Skansen'de.

Tekin SonMez